اصول و روش‌هاي تربيتي ترغيب کودکان به نماز(3)

5. روش‌هاي آموزش نماز به کودک و نوجوان:

پس از ذکر اصول تربيتي و ترغيبي در ترويج امر نماز در کودکان، و تفکيک اصول به اصول ايجابي و سلبي و تبيين برخي از اصول منتخب، به روشهاي اجرايي و شيوه‌هاي عملياتي و کارکردي و کاربردي در دروني سازي نماز براي کودکان، مي پردازيم.

روش، راهکارهاي اجرايي کردن اصول و ابعاد عملياتي و کاربردي هر اصل است. به زبان ديگر، براي هر اصلي روش‌هايي وجود دارد، روش‌ها  نسبت به اصول جزئي تر هستند. امّا براي شروع چه بايد کرد؟ از چه روش‌هايي استفاده کنيم؟ مؤثرترين روش‌ها و عوامل ترغيب و جذب کودکان به نماز  کدامند؟در ذيل به بعضي از روش‌هاي ترغيب کودکان به نماز مي پردازيم:

1-بصيرت بخشي  (آگاه ساختن از آثار و اسرار نماز):

بصيرت چنين تعريف شده است: «قواي قلب،نوراني به نور قدسي است که به واسطه آن حقايق اشيا و بواطن را مي‌بيند، همانطوري که چشم، صورت اشيا را مي‌بيند». (التعريفات، ص ۲۰)

يکي از اصول تربيت اسلامي اين است که باطن انسان بر ظاهرش اثر مي‌گذارد؛ يعني هر گاه رفتار مطلوب در ظاهر کسي پيدا شود،مي‌توان آن را ناشي از وضعيت دروني دانست. البته‌اين سخن بدين معنا نيست که تمام همّ و غمّ ما صرف ظاهرسازي شود،بلکه اصل باطن است و بايد در درجه اول در صدد تغيير و تحوّل باطن برآمد. اسلام در دستورهاي عبادي خود که اصولاً بر تعبّد و تسليم مبتني است، به عنصر دانش و بصيرت اهتمام مي‌ورزد. مسلماني که وظيفه دارد در هر شبانه روز پنج بار عبادت بزرگي همچون نماز را به جا آرد،بايد رمز و راز آن را بداند و بفهمد که براي چه بايد نماز بخواند.

چه خوب است اهميت نماز و تاثيرات آن را به فرزندمان بياموزيم که نماز مايه­ي آرامش روح، منزه شدن از آلودگي‌ها، درمان همه­ي دردهاي دروني و باعث سبکي و آرامش قلبي است. نماز لحظه­اي است که فرزندمان، همچون بندگان با محبوب و معبود خود گفت و گو مي کند. نماز همه‌ي دين است و صدها آثار مثبت روحي و رواني در آن گنجانيده شده است. اگر بتوانيم با زباني کودکانه از همان ابتدا به کودکانمان بفهمانيم که، نماز باعث تعالي و رشد آنها در طول زندگي مي‌باشد، مسلماً کودکان در دوران نوجواني رغبت بيشتري به نمازنشان مي‌دهند.

۲-الگوسازي:

از جمله روش‌هاي مؤثر و سريع‏الانتقال مطرح در روانشناسي رشد، روش الگوپذيري است، اگر پدر و مادر، والدين و اولياء قبل از اينکه بخواهند کودک را با آداب اسلامي آشنا کنند، خود متخلق به اخلاق نبوي و اسلامي باشند و خود عمل کنند، کودک نيز تقليد کرده و عمل خواهد کرد، زيرا از سن 1 تا 7 سال کودک بدون دانستن فلسفه کار صرفاً  آن را تکرار مي‌کند و اين مساله در همه جوامع پذيرفته شده است و حتي نسبت به افراد بزرگسال نيز تاثيرگذار است، لذا در آموزه‌هاي ديني بر آن تاکيد شده است، مثلاً در روايتي از صادق آل محمد عليهم‌السلام آمده است «کونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَيرِ اَ لسِنَتِكُم، لِيَرَوا مِنكُم الوَرَعَ وَالجتِهادَ وَالصَّلاةَ وَالخَيرَ، فَاِنَّ ذلِكَ داعيَةٌ»؛ «مردم را به غير از زبان خود، دعوت کنيد، تا پرهيزکارى و کوشش در عبادت و نماز و خوبى را از شما ببينند، زيرا اينها خود دعوت کننده است».(کافى، ج 2، ص 78، ح 14)

بنابراين اگر در محيط خانواده فرهنگ نماز گسترش و ژرفا يابد، اگر ترنم نماز فضاي خانه را معطر کند، اگر فرزندان پدر و مادر را به قصد نماز بيابند، بي هيچ ترديد آنان نيز الگوي خويش را از خانواده خواهند گرفت و انس و الفت با نماز خواهند يافت که ره آور آن پرهيز از فحشا و منکر و گريز از آلودگي و همسايگي با پاکي و تهذيب صفا و صداقت خواهد بود.

امام صادق (ع) مي‌فرمايد: «کونوا دعاة الناس بأعمالکم و لا تکونوا دعاة بالسنتکم» مردم را با رفتار خود به حق رهبري کنيد نه با زبان خويش. چشم و گوش فرزندان چون آيينه‌اي است که هر چيزي در آن منعکس مي‌شود. و مادر مي‌تواند با رفتار خود، خصلت‌ها؛ امانت، صداقت، وفاي به عهد، حق جويي و… را در فرزند احيا کند و يا آنها را از ميان ببرد. فرزندان با مشاهده رفتار پدر و مادر هنگام شرکت در نماز جماعت و ديدن فيلم‌ها و پوسترهاي مربوط به نماز به طور غريزي از آنان تقليد نموده و اعمال و حرکات مشاهده شده را تکرار مي‌کنند.

معلّم و مربّي به خاطر نفوذ معنوي با تمام رفتارشان، الگوها و سرمشق‌هايي در اختيار شاگردان قرار مي‌دهند.شخصيت معلم داراي اثري عميق و پايدار در افکار و قلوب شاگردان مي‌باشد. نوجوانان در سنيني از عمر قرار دارند که تمام جلوه‌گاهاي افکار و احساس‌هاي دروني معلّم را که به گفتار و رفتار او مي‌انجامد، معياري براي افکار و اعمال خويش قرار مي‌دهند. وقتي بچه‌ها نظاره گر نماز و راز و نياز پدر، مادر و مربيان يا معلمان محبوب خود باشند، راه يافتن پاسخ مطلوب به نياز فطري خود را پيدا مي کنند، به شرطي که عشق و عطش پدر، مادر و مربيان خود را در روح وجسم شان در هنگام نماز ببينند.

اگر براي فرزندمان، الگويي که علاوه بر جذابيت رفتار و گفتاري، قابل اعتماد نيز باشيم، آنان بيشتر به رفتار مذهبي بويژه نماز گرايش پيدا مي کنند.(آيا راه‌هاي جذب کودکان و نوجوانان به نماز را مي دانيد؟، عطر نماز، 1390) درتربيت اسلامي به ارائه الگو توجه فراواني شده است و آياتي از قرآن مجيد، پيامبر اسلام (ص) را الگو معرفي مي‌نمايند و مردم را به تأسي از او هدايت مي‌کنند.

3-روش تبشير و انذار:

الف) تبشير:

يکي از روش‌هاي تربيتي پيامبران الهي براي هدايت مردم به سوي ارزش‌هاي الهي، بشارت دادن بوده است؛ يعني به مردم بشارت مي‌داده‌اند که بعد از انجام اين تکاليف چه عطايايي نصيب شما مي شود، قرآن براي عده‌اي از انسان‌هاي وارسته از نعمت رضوان در بهشت سخن مي‌گويد؛ امّا چون همه مردم به‌اين مقام نمي‌رسند براي عدّه‌اي ديگر از خوراکي‌ها و پوشيدني‌ها سخن مي‌گويد.اين بشارت‌ها مبين نکته تربيتي مهمي براي مربّيان و معلمان است و آن اين که براي همه نبايد از نوع تربيتي واحدي استفاده کرد؛ زيرا امري ممکن است در يک فرد شوقي بسيار ايجاد کند و همين امر براي فردي ديگر نه تنها شوقي ايجاد نکند؛ بلکه انزجار و نفرت ايجاد کند.

ب) انذار:

انذار را به خبر دادن که همراه با ترساندن باشد، معنا کرده‌اند. (مفردات الفاظ قرآن)  مقتضاي عدل الهي اين است که پيش از وقوع مجازات، آگاهي کافي نسبت به آن ايجاد شود، زيرا کسي حقيقتاً قابل مجازات است که از روي آگاهي و عمد به کار خلاف دست زند و قرآن به عنوان انذارگر براي بشر معرفي شده است. «انّها لاحدي الکبر. نذيراً للبشر»(سوره مدثر، آيات۳۵و۳۶) و از طريق انذار بشر را از عاقبت کارهاي ناشايست آگاه مي‌سازد.

بر حسب طبيعت انساني و اقتضاي سن، مربي مي‌تواند دانش آموزان را از عاقبت ترک نماز و سبک شمردن، آنان را انذار کند و به سوي نماز سوق دهد.

4-روش تشويق:

يکي از روش‌هاي بسيار مؤثر در تربيت، تشويق کارهاي خوب است.تشويق در روح جوان اثر مي‌گذارد و او را ترغيب مي‌کند.تشويق صورت‌هاي مختلف دارد و به سن و درک او و نوع عمل او بستگي دارد.گاه به صورت دلجويي، گفتن يک عبارت محبت آميز است،برخي اوقات يک نگاه توأم با لبخند و … مي‌باشد.و براي اينکه امر تشويق، زيان و خطري را براي فرد موجب نشود، رعايت نکات ذيل حائز اهميت است:

ـ «بايد عمل يا اخلاق نيک جوان را تحسين کرد، نه خود او را؛

ـ تشويق صورت رشوه به خود نگيرد؛

ـ علت تشويق بايستي معين شود؛

ـ تشويق و تحسين در حضور جمع اثر بيشتري دارد؛

ـ تشويق وسيله است و نبايد به صورت غايت و هدف در آيد».

5-همنشيني با دوستان نماز خوان:

نقش دوستان در شکل دهي شخصيت انسان‌ها بويژه در سنين نوجواني و جواني را نبايد ناديده گرفت. دوستان شايسته و خوب در سوق دادن انسان به سوي سعادت و کمال مؤثرند. بنابراين سعي کنيم تا فرزندمان با دوستاني رفاقت کند که آنان به نماز گرايش مثبت دارند.(آيا راه‌هاي جذب کودکان و نوجوانان به نماز را مي دانيد؟، ۱۳۹۰) والدين سعى کنند بـا خانواده‌ها و افراد متدين ارتباط و رفت و آمد داشته باشند، چرا که چنين خانواده‌هايى فرزندان متدين و نمازخوانى دارند کـه مى‌توانند بـر افکار و اعمال کودک آنان اثر مثبت و سازنده بگذارند. همچنين لازم است کودک و نوجوان ترغيب شود تا دوستانى برگزيند که براى نماز و آداب اسلامى اهميت قايل هستند، زيرا در مواقعى، تأثير رفتار و گفتار کودکان بر يکديگر بيشتر از سايرين است.

علاوه بر اينها عمل نمازگزاران کودک و نوجوان در جمع همسالان خود مي‌تواند احساس نياز به شخصيت جمعى آن‌ها را ارضا کند، تکرار اين گونه موارد موجب اُنس و علاقه آنان به نماز خواهد شد.

نویسنده مقاله: مرثا نورانی