اصول و روش‌هاي تربيتي ترغيب کودکان به نماز(4)

6-آرايش ظاهري (اعمال، رفتارها، مکان‌ها و…)

ظواهر زيبا و جاذبه‌هاى گوناگون به خودى خود شوق‌آور و رغبت انگيزند، اين ظواهر و جاذبه‌ها (صادق يا کاذب) بر روح کودک و نوجوان تأثير بيشترى مى‌گذارد، به طورى که در بسيارى مواقع بدون داشتن دليل درست به سوى چيزى که داراى ظاهرى زيبا است، کشيده مى‌شود.

والدين مى‌توانند از آنچه که مربوط به ظواهر نماز است، در ترغيب فرزندانشان بهره گيرند تا به تدريج به نماز عادت کرده و سپس به باطن نماز اُنس يابند به عبارت ديگر، از شور و اشتياق ظاهرى بـه شعور باطنى و آگاهى درباره نماز نايل شوند،براي مثال: برنامه‌ها و مراسم ديني را گيرا و جذاب برگزار کنيم، مثلا محل برگزاري مراسم در مدرسه‌ها و مکان‌هاي ديگر را زبيا و معطر نماييم.

براي دختران چادر نمازهاي رنگي و زيبا و براي پسران سجاده و جانمازي زيبا با طرح ورنگ‌هاي آرام بخش استفاده کنيم. مکان تميز و خاصي از اتاق‌هاي خودمان در منزل را براي اقامه و نماز اختصاص دهيم و به فرزندمان ياد آوري کنيم که هنگام نماز از عطرهاي خوشبو استفاده کند. در واقع، اگر والدين مطابق ميل و خواسته کودک و نوجوان برايشان سجاده زيبا، مهر و تسبيح دلخواه، عـطـر، لباس مناسب بـراى پسران و مقنعه و چادر نماز براى دختران تهيه کنند، به يقين کار ارزنده و صحيحى را انجام داده‌اند، خواندن نماز بـا صوت و قرائت زيبا و دل‌انگيز و يـا تهيه سرودهاى دلنشين درباره نماز مى‌تواند زمينه‌هاى رغبت آنان را به عمل صالحى چون نماز فراهم کنند.

7-دوري از تحکم و اجبار:

فرزندان ما دين گريز يا دين ستيز نيستند، بلکه از تحکم و فرمان‌هاي اجباري فرار مي کنند. براي جذب آنان به نماز، بايد از عطوفت و مهرباني به جاي تند خويي و شيوه‌هاي سختگيرانه بهره بگيريم يا از شيوه‌هاي مثبت وجذاب استفاده کنيم.

8-سهل گيري در نماز:

خداوند، براي مردم آساني مي خواهد، نه‌اين که آنان در تنگنا و فشار قرار دهد (يريدالله بکم اليسر و لايريد بکم العسر) پس ما بايد دين و احکام و آداب آن را به شکل آسان، زيبا و قابل فهم ارائه بدهيم.

9- طولاني نکردن نمازهاي جماعت يا مراسم مذهبي:

شرايطي را بوجود نياوريم که جوانان، نوجوانان و حتي کودکان در نمازهاي جماعت يا مراسم‌هاي ديني و فعاليتهاي مذهبي احساس خستگي کرده و زده شوند، بايد سعي کنيم مدت دعاها و برنامه را کاهش دهيم. همچنين در نمازهاي جماعت، امام جماعت بهتر است زمان نماز را طولاني نکند.

10- ايجاد احساس مثبت و خوشايند نسبت به نماز:

بهتر است مادران، پدران و مربيان در ارتباط با نماز، احساس خوشايند خود را با گفتن خاطرات و تجربيات جذاب و لذت بخش با بچه‌ها در ميان بگذارند.

 11- توام کردن نماز با تجارب خوشايند:

براي فرزندمان،  نمازش را با تشويق مناسبي لذت بخش کنيم يا از او بخواهيم وقتي ناراحت و گرفتار است، با خواندن نماز آرامش را در خود تجربه کند و.... مادران، پدران و مربيان  مي توانند در ارتباط با نماز، احساس خوشايند خود را با گفتن خاطرات و تجربيات جذاب و لذتبخش با بچه‏ها در ميان بگذارند. بدين منظور، حتى بيان خاطره‏هايى درباره نماز اهل بيت(ع)، عالمان دينى و بزرگان مذهبى، در جذب کودکان و نوجوانان به نماز بسيار تأثيرگذار است.

پيامبر(ص) براي تشويق امام حسن (ع) امام حسين (ع) به نماز، بارها و بارها سجاده­ي آنان را پهن مي کرد و براي ترغيب هرچه بيشترشان علاوه بر تشويق کلامي مقداري شيريني در زير جانمازشان مي گذاشت تا بعد از اداي نماز بخورند.

12- برگزاري جشن تکليف جذاب براي فرزندان:

جشن تکليف فرزندمان را زيبا با اهميت وجذاب برگزار کنيم و با دادن هديه‌هاي معنوي (سجاده زيبا، عطرهاي خوشبو، چادر نمازي زيبا، قرآن و …) يا هداياي ديگر، خاطره­ي به ياد ماندني از جشن تکليف براي فرزندمان بسازيم.

13- دعوت فرزندمان به نماز با کلامهاي عاطفي زيبا:

هيچ گاه فرزندمان را براي خواندن نماز از جهنم يا تنبيه شدن توسط خدا نترسانيم، بلکه پيوند اورا با خدا زيبا وجذاب سازيم، براي مثال اگر فرزندمان درخواندن نمازسستي مي کند به جاي اين که بگوييم:«خدا تو را به جهنم خواهد برد»، بگوييم:« خدا منتظر شيندن صداي يکي از فرشته‌هاي زبياي خود است، او را زياد منتظر نگذار»

14-فضاسازي معنوي:

فرزندي که در خانواده‌اي لبريز از ياد و محبت خدا به دنيا مي‌آيد، هيچ‌گاه نيازي ندارد که آموزش ويژه براي نماز ببيند، زيرا از همان آغاز تولد در گوشش اذان و اقامه مي‌گويند و او را به «صلوه» و «فلاح» و «خيرالعمل» دعوت مي‌کنند، در خانه‌اي که والدين به مناجات شبانه بر مي‌خيزند و اهل خانه همگي معتقد و مقيد به آداب ديني هستند، چگونه ممکن است فرزندشان گريزان و روي گردان از خدا باشد؟(Shia -news.com شيعه نيوز)  

جابر بن عبدالله انصاري از رسول خدا سوال کرد «يا رسول الله! دانستيم که چگونه خود را از آتش جهنم نگه داريم؟ با انجام واجبات و پرهيز از محرمات! اما ندانستيم که فرزندان و خانواده خود را چگونه از آتش جهنم حفظ کنيم؟»، آن حضرت در پاسخ فرمودند:

«1- اعملو الخير، خود عامل عمل خير باشيد،

1-      واذکروهم بالله، ياد خدا را در دل‌هايشان زنده کنيد،

2-    وامروا هم بالمعروف، (اين گونه نباشيد که آنها را رها کنيد، بلکه با رفق و مدارا و ملايمت) آنها را به معروف هدايت و راهنمايي کنيد؛

3-  وانهاهم عن المنکر،(آنها را در ميان امواج متلاطم دنيا رها نکنيد)بلکه او را از آنچه فساد و تباهي مي‌کشد، بازداريد».

وقتي فرزند محبت لازم را داشت، آرام، آرام به‌اين کار انس مي‌گيرد، لطف خدا را در نماز در مي‌يابد و پرده غفلت براي او کنار مي‌رود.

15- پاسخ به کنجکاوي‌هاي کودک:

کنجکاوي کودک يک ويژگي طبيعي اوست که پاسخ آن ضمن ايجاد آرامش روحي و رواني کودک، فرصت مناسب در اختيار والدين قرار مي‌دهد تا بتوانند رفتارهاي مناسب و مطلوب در او به وجود آورند، بر اين اساس وقتي که فرزندان از مادر در مورد مسائل اعتقادي و نماز مي‌پرسند، فرصت مناسب براي ما به وجود آورده‌اند، تا بتوانيم با پاسخ‌هاي مناسب و يا طرح سؤالات مؤثر در او اثر تربيتي بگذاريم، به عنوان مثال وقتي که فرزندي از پدر يا مادر خود سوال مي‌کند « اين ميوه چقدر شيرين و خوشمزه است، از کجا آمده و يا درست شده است؟، اين ماهي چگونه در آب زندگي مي‌کند و نمي‌ميرد؟، اين آسمان و ستاره‌هاي زيبا را چه کسي آفريده است؟ و هزاران سؤال ديگر، به همين شکل که همه ناشي از حس کنجکاوي کودک است، از طريق همين سوال‌ها با همان زبان کودکانه که مناسب دريافت اوست مي‌توان او را به سازنده و خالق رهنمون کرد، به او در مقابل همه‌اين داده‌ها و نعمت‌ها آموخت که چگونه بايد تشکر و قدرداني کرد و به نماز به عنوان بهترين شيوه تشکر کردن اشاره کرد.
 16-آموزش مستقيم:

پدر و مادر بايد اين را باور کنند که همان گونه که در تامين نيازهاي مادي کودک مسؤوليت دارند، در قبال تامين نيازهاي معنوي نيز موظف هستند، امام باقر عليه‌السلام در يک گفتار حکيمانه مراحل تربيت معنوي فرزندان را شرح داده و چگونگي تربيت آنان را در سنين مختلف بيان مي‌دارد، طبق رهنمود آن حضرت، والدين بايد در سه سالگي کلمه توحيد «لا اله الا الله» را به کودک ياد دهند، در چهار سالگي کلمه رسالت «محمد رسول الله» را به او بياموزند و در پايان پنج سالگي او را آزمايش کنند، اگر راست و چپ را مي‌شناسد، صورتش را به سوي قبله متوجه ساخته و به او بگويند رو به سوي قبله سجده کند، در شش سالگي اجزاء نماز، رکوع و سجده صحيح را يادش دهند تا سن او به آخر سال هفتم برسد، در آن موقع به او بگويند: دست‌ها و صورتش را بشويد و آنگاه به نماز بايستد».(مکارم الاخلاق، ص 222)

17-حضور در مجامع و محافل نماز:

مشاهدات انسان يکي از عوامل مؤثر در تربيت انسان است، قرآن در آيات متعدد انسان‌ها را به «ديدن» و «فکر کردن» دعوت مي‌کند، بين «ديدن» و «باور کردن» رابطه مستقيم وجود دارد، بايد کاري کنيم که فرزند ما با صحنه‌هاي گوناگون اقامه نماز و آماده شدن براي اقامه نماز مواجه شود، شرکت در نمازهاي جماعت مسجد محله، شرکت در نماز جمعه و موارد مشابه آن مي‌تواند در تقويت روحيه نمازگزاردن فرزندان ما مؤثر باشد.

در گير کردن حس کودکان در مساجد با نورپردازي زيبا و معنوي، بوي خوش و تميز و مرتب بودن مساجد در تشويق و انگيزه هرچه بيشتر کودکان نيز مي تواند مؤثر باشد. همچنين اگر در مساجد مکان خاصي به همراه مربي و جايزه براي کودکان در نظر گرفته مي شد قطعاَ يکي از خاطره انگيز ترين مکان ها براي  کودکان مساجد مي شد.

و اي کاش هرگز افراد مسن، کودکان را با اخلاق تند خود از مساجد نمي راندند و تداعي خوش و شيرين را براي هميشه در ذائقه کودکان باقي مي گذاشتند.

18-زيبا سازي نماز:

انسان يک موجود زيبا دوست است و به دنبال زيبايي‌ها مي‌رود و اين ويژگي را خداوند در وجود آدمي قرار داده است، به خصوص کودک و نوجوان که بيش از بزرگسالان زيبايي‌ها را مي‌بيند و دوست دارد، با ترتيب دادن يک سجاده زيبا و چادر نمازي قشنگ براي دختران، جانماز و لباس زيبا براي پسران مي‌توان رغبت آنها به نماز خواندن و حضور در جمع نمازگزاران را فزوني بخشد، هرقدر والدين بتوانند زيبايي‌ها را با نماز خواندن پيوند بزنند، به همان اندازه موفق‌تر خواهند بود. (گروه فرهنگي / حوزه آئين و انديشه،1392مرداد،www.shia-news.com)Bottom of Form

19-طرح و گفتگو درباره نماز:

  اگر والدين در حضور کودک و نوجوان مسايل و معارف مربوط به نماز را طرح و درباره آن گفت‌وگو کنند، به طور غير مستقيم بر آن‌ها تأثير خواهد گذاشت، صـحـبـت و گفت‌وگو دربـاره نـمـاز مى‌تواند در قالب شعر و سرود، قصه و حکايت، توضيح مـطالب مربوط به نماز، طرح و نقاشى و مانند آن انجام شود تا در ذهن و روان کودک و نوجوان اثر گذاشته بـا تـوجه به حس کنجکاويى که دارند، خود به فعاليت فکرى و عملى در اين موضوع وادار شوند.

نکته قابل ذکر اينکه، والدين نبايـد چنين فکر کنند که نسبت به مسايل نماز آگاه هستند پس، چه ضرورتى دارد اين مطالب را بين خود مطرح کنند؟ طرح و گفت‌وگوى عمدى دربـاره نماز بيانگر اهميتى است که والدين به‌اين امر مى‌دهند و موجب جلب توجه کودک و نوجوان به جايگاه ارزشي نماز مى‌شود.

20-نماز در حضور کودک و نوجوان:

يکى از عواملى که مي‌تواند باعث شوق و علاقه به نماز و آداب الهى در کودک و نوجوان شود، آموزش بصرى است، زيرا اين‌گونه آموزش‌ها به دليل اثربخشي و تأثير بيشتر موجب يادگيرى، تغيير رفتار يا ايجاد رفتار تازه مى‌شود، علاوه بـر ايـن، آموزش بصرى عميق‌تر بوده و ديرتر فراموش مى‌شود و زودتر از آموزش‌هاى ديگر تأثير مى‌گذارد.

والدينى که هر چند وقت يک‌بار، کودک و نوجوان خود را با اخلاق حسنه و دعوت محبت آميز به مساجد و اماکن مذهبى مى‌برند، در علاقه‌مند کردن فرزندان خود به نماز، موفق‌تر از ديگرانند، البته‌اين کار در صورتى موفقيت آميز است که به خستگى و دل‌زدگى کودک و نوجوان منجر نشود.

نماز خواندن در منزل و در حضور کودک نيز اثر مثبت و سازنده‌اى خواهد گذاشت، مثلاً اگر والدين در اتاقى که کودک مشغول بازى و يا نقاشى است، سجاده خود را پهن کرده به نماز بايستند اثر معنوى ماندگارى خواهد گذاشت.

چنانچه نمازهاى واجب را در مسجد و به جماعت مى‌خوانيم خوب است نمازهاى نافله و قضا را در منزل بخوانيم تا براى کودک و نوجوان تداعى نشود که مثلًا پدرم چرا امشب نماز نخوانده است، بنابراين وقتى کودک و نوجوان نماز ديگران، خاصه والدين را درک کند و ببيند، تأثير مى‌پذيرد، اين تأثيرپذيرى باعث تحرک و فعاليت او در انجام عبادت و ساير آداب اسلامى مى‌شود. (چگونه کودکان را به نماز علاقه‌مند کنيم،www.farsenews.com)

21- ايجاد انگيزه در فرزندان:

ايجاد انگيزه، در مراحل ابتدايى نمازگزارى فرزندان بسيار کارساز است. تشويق، تأييد، پاداش و هديه دادن، از ابزارهاى اين روش است که والدين مى‏توانند در تربيت ‌دينى و جذب فرزندانشان به نماز از آن بهره بگيرند.

در مراحل اوليه نمازگزارى، وقتى کودک روى زمين دراز مى‏کشد و صورت خود را به سجاده و مُهر مى‏مالد، به جاى آنکه پاى او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگسالان درآوريم، بهتر است همان رفتار کودکانه‏اش را تشويق و تأييد کنيم. تشويق سبب مى‏شود که‌اين رفتار مطلوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهنى و حرکتى کودک زمينه يادگيرى (سجده کردن) هم فراهم مى‏شود. اگر کودک جمله‏اى و حتى کلمه‏اى از نماز را به زبان آورد، بايد او را جدا تشويق کرد. هنگامى که کودک کلمه «اللّه اکبر» يا «لا اله الا اللّه»را به زبان جارى کند، مستحق پاداش پدر و مادر است.

در مرحله‏هاى بعدى همراه با رشد جسمى و ذهنى فرزند، مى‏توان با خريد وسايل ويژه نماز همانند: مهر، سجاده، تسبيح، گرفتن جشن تکليف با شرکت گروه همسالان و بردن ايشان به پارک، سينما، مکان‏هاى مقدس، فرزند خود را به نماز علاقه‏مند سازيد.

22-روش عبادت جمعى و تأثيرآن در نمازخوانى:

براى آنکه پدر و مادر از نقش الگويى و آموزشى خود به خوبى برآيند، بهتر است به همراه فرزندان و ديگر اعضاى خانواده فريضه نماز را به صورت دسته جمعى به جا آورند. بدين‏ترتيب، هم امکان سهل‏انگارى در نماز به کمترين اندازه مى‏رسد و هم فريضه دينى به شکل گروهى و منظم انجام مى‏گيرد. اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعى به جاى آورده شود، افزون بر آنکه شوق به نماز در دل‏ها کاشته مى‏شود، سبب افزايش ارتباط عاطفى و روحيه همدلى و همبستگى ميان اعضاى خانواده مى‏شود.

23-روش تنوع:

گوناگونى در برنامه‏هاى نماز، در ادامه‌دار شدن نمازگزارى کودکان و نوجوانان بسيار مؤثر است، بدين معنا که نماز جنبه‏هاى مختلفى دارد و تنها به بعد فردى محدود نمى‏شود. فرزندان در خانواده تنها با بعد فردى نماز آشنا مى‏شوند، ولى براى آشنايى با جنبه‏هاى فرهنگى، اجتماعى و سياسى نماز شرکت دادن آنان به همراه افراد خانواده در نماز جماعت، مسجد و نمازجمعه ضرورى است. شرکت دسته جمعى افراد خانواده در جمع نمازگزاران، ضمن اينکه نوعى نشاط و طراوت را در نماز به همراه دارد و آن را از يک نواختى و کسالت‏بار بودن خارج مى‏کند، سبب نهادينه و استحکام جايگاه نماز ميان اعضاى خانواده مى‏شود و ميل و رغبت به نماز را بالا مى‏برد.

24-روش پرهيز از رفتارهاى ناخوشايند:

والدين براى واداشتن فرزندان به نماز، اجازه هرگونه رفتارناخوشايند را ندارند، تا سبب رنجش خاطر فرزندان شوند يا در ذهن آنها خاطره تلخى از آموزه‏هاى دين همچون نماز پديد بياورند. کارهايى که لازم است از آنها پرهيز شود، عبارتند از:

ـ اعمال قدرت و مجبور کردن کودک و نوجوان به نماز.

ـ گرفتن وقت تفريح کودک و نوجوان.

ـ مقايسه فرزندان خود با کودکان نمازخوان ديگران.

ـ دعوت کودک به نماز در زمانى که به تازگى تنبيه شده است.

ـ خسته کردن کودک يا نوجوان با برنامه‏هاى اضافى و تعقيبات نماز

بى‏شک، اگر والدين در واداشتن فرزندان خود به نماز اين پيشنهادها را رعايت نکنند، اثر بدى بر روحيه نمازگزارى کودک و نوجوان بر جاى مى‏گذارد تا آن جا که ممکن است آنان را براى هميشه از نماز بيزار کند. (راه‏هاي جذب کودکان و نوجوانان به نماز، مرکز خدمات مشاوره شهيد محلاتي - ۱۳٩٠)

25- دعاي والدين در جهت عاقبت بخيري و اشتياق کودکان به نماز:

ما هرگز نمي توانيم از تاثير دعا بر زندگي خود غافل باشيم؛ به خصوص دعاي پدر و مادر در حق کودک که جايگاه ويژه تري خواهد داشت. هنگامي که پدر و مادر از خالق هستي عاجزانه مي خواهند که لذت گفتگو و تشکر از خود را به کام فرزند خود نيز بنشاند،قطعاَ مورد اجابت خالق قرار خواهد گرفت.

نویسنده مقاله: مرثا نورانی