اصول و روش‌هاي تربيتي ترغيب کودکان به نماز(1)

چکيده:

نماز،داستان رهايي انسان از خود و رسيدن به خداست.انساني که در سراسر زندگي سراسيمه و پر شتاب در کندوکاو معناي خويش است و تا دست کم اندکي از اين معنا را درنيابد، از پا نمي نشيند، لاجرم در جستجوي فرصتي است که فارغ از نيک و بد حيات، به سرچشمه ناب همه معاني دست يابد، دمي با او خلوت گزيند و حکايت دل با او باز گويد.

زمينه‌سازى و فراهم کردن شرايط و بهره‌گيرى از زمينه‌هاى مختلف مادى و معنوى، لازم است بيشتر در دوران کودکى و نوجوانى و قبل از سن بلوغ شرعى تحقق يابد تا والدين بتوانند در اين سن فرزندانشان را با نماز و نحوه ارتباط با خدا آشنا سازند و گرنه در سن بلوغ و بعد از آن دچار مشکل خواهند شد.

ذهن کودک، لوح سفيدي است که هرچه بر آن نگاشته شود، به آساني زدوده نمي شود به همين دليل است که معصوم(ع) فرمود العلم في الصغر کالنقش في الحجر در اين ميان نقش والدين در آموختن ارزشها، هنجارها و امور ديني و معنوي به کودک بسيار اساسي است، اما بايد به نکاتي نيز در اين امر خطير توجه داشت.

مقاله حاضر در 5بخش ساماندهي شده است: مقدمه، اهميت و اسرار تربيتي نماز، اصول تربيتي، تبيين اصول منتخب و نهايتاً روش هاي ترويجي و ترغيبي تربيتي. در اين مقاله، ابتدا اهميت و اسرار نماز در مسأله تربيت کودک تذکر داده شده و سپس اصول تربيتي و ترغيبي در ترويج امر نماز در کودکان، با تفکيک اصول به اصول ايجابي (بايدها) و سلبي (نبايدها) ذکر شده و تبيين برخي از اصول منتخب، تشريح شده است.

نگارنده پس از ذکر اصول نظري و ملاحظات اخلاقي، به روشهاي اجرايي و شيوه‌هاي عملياتي و کارکردي و کاربردي در دروني سازي نماز براي کودکان، پرداخته و تلاش کرده است که ترکيبي مناسب و تلفيقي متناسب از مباحث نظري و عملي، عرضه دارد.

 واژگان کليدي:

نماز، تربيت ديني،اصول تربيتي، روش هاي آموزشي، کودک.

1. مقدمه:

«و أمر أهلک بالصلاة و اصطبر عليها؛

اي پيامبر!اهلت را به برپايي نماز فراخوان و در اين امر پايداري و صبوري پيشه کن».(سوره طه،آيه ۱۳۲)

آدمي در دنياي امروز، در جلوه نمايي آزمندي‌ها و مطامع، محتاج فرصتي است که از برون خسته و افسرده، اندکي گريخته و سري به درون متعالي خويش زند.

پرده‌هاي عصيان و معرفت را کنار زده، چشمي به روشنايي باز کند و واسطه‌اين کار، جز نماز چيست ؟

کساني که باطن نماز را مي بيند و با هر اذان مشتاقانه به سوي آن پر مي کشند، انتظار آنان بر سجاده از انتظار عاشق در طلب معشوق شيرين تر است، و ذکر آنان با خدا از نجواي ياران مشتاق با يکديگر است، طرب انگيزتر.(آيا راه‌هاي جذب کودکان و نوجوانان به نماز را مي دانيد؟، دي ۱۸, ۱۳۹۰)

تشويق فرزندان به نماز، اختصاص به پيامبر ندارد. همه ما (والدين و مربيان) نسبت به فرزندان و شاگردان مسئوليم و بايد در تربيت آنها کوشا باشيم.

در روايت است که به فرزندانتان از سن هفت سالگي نماز تمريني ياد بدهيد.

روح انسان در زمان جواني حالت قابل انعطافي دارد و هر چه انسان بزرگتر مي‌شود از انعطاف آن کمتر مي‌شود.
(تعليم و تربيت در اسلام، مرتضي مطهري،ص ۷۸) نماز بر نونهالان گر چه واجب نيست، ليکن امري نيکو و پسنديده است و زمينه ساز دوران جواني است.

ژان پياژه درباره اهميت تربيت فرزندان در اين دوره و آماده کردن آنان براي دوره جواني مي‌گويد:

«… کودکِ در خطر اخلاقي را بايد در رديف انحرافات جواني قرار داد، زيرا اگر از آن جلوگيري نشود سقوط در تبهکاري او فراهم مي‌شود».(روانشناسي کودک و اصول تربيتي جوانان، ژان پياژه، ص23)

مولوي مثلي راجع به‌اينکه هر چه انسان بزرگتر مي‌شود،صفات او قويتر و ريشه‌دارتر مي‌گردد، بيان‌کرده، و مي‌گويد: مردي درختي را در گذرگاهي کاشت و مردم از اين کار در رنج بودند. او قول داد که سال ديگر آن را بکند و سال ديگر نيز کار را به سال بعد موکول کرد و سال‌هاي بعد نيز به همين ترتيب عمل کرد.

از طرفي درخت سال به سال ريشه دارتر مي‌شد و از طرف ديگر خارکن ضعيف‌تر مي‌گرديد.يعني ميان رشد درخت و قوّت او نسبت معکوس برقرار بود.حالات انسان مانند خاربن و خارکن است.

روز به روز صفات در انسان عميق‌تر و اراده انسان ضعيف‌تر مي‌شود،بنابراين قدرت يک جوان در اصلاح نفس خود از يک پير بيشتر است.(تعليم و تربيت در اسلام، ص ۷۹ ـ ۸۰٫)

والدين و مربيان اگر بخواهند فرزندان را با نماز آشنا کنند بايد از سنين کودکي و نوجواني شروع کنند،چرا که فردا دير است.

1. 2.      ضرورت و اهميت نماز در امر تعليم و تربيت:

کارکردهاي تربيتي نماز، چنان عميق و دقيق است که اختصاص به کودک نداشته و اسرار آن اگر از کودکي با نهاد خرسال عجين شود، سِير و سيره و سبک زندگي او را متأثر ميکند؛ از همين رو، و از باب اختصار به نمونه‌هايي از اسرار نماز، بسنده ميکنيم.

نمونه‌هايي از اسرار نماز:

 در نماز فلسفه و اسراري نهفته است که در سخنان پيامبر و امامان آورده شده است. در اين جا به برخي از آنها اشاره مي شود:

زنده کردن ارزشها و پيوستن به ذات زيباي خداي مهربان است.

بزرگترين درس نظم و تربيت است.

موجب رسيدن به سلامتي و آرامش جسمي و رواني است.

کامل ترين پاسخ به عالي ترين نياز انسان است.

نور معرفت، شناخت و رضايت پروردگار است.

اظهار فروتني و دعوت به سوي حق است.

موجب قبولي دعا و برکت و گشايش در امور زندگي است.

اتحاد و همبستگي بين همه روح‌هاي پرستنده، بويژه مسلمان است.

تسليم و تعظيم محض در برابر قدرت لايزال خداوند است.

نماز هم داراي آثار فردي و هم داراي آثار اجتماعي است.از آثار فردي آن مي توان به مسائلي چون آرامش قلبي، توکل به خداوند در انجام امور و دعاها، دلبستگي به خداوند،اميد به رحمت خدا، نظم و ترتيب، طهارت، وقت شناسي،تقويت نظم، قدرداني. حق شناسي، تقويت اراده، رهايي ازاحساس تنهايي  اشاره کرد.

در مورد آثار اجتماعي نماز نيز مي توان مواردي چون: پرهيز از منکرات، عدالت طلبي، وحدت مسلمين، انفاق و مبارزه با ظلم و... را ذکر کرد.

3.    اصول آموزش نماز به کودک و نوجوان:

اصول تربيتي همان بايدها و نبايدهااست؛راه رسيدن از وضعيت موجود به وضعيت مطلوب. همان ويژگي‌هاي ايجابي و سلبي ضروري در امر آموزش کودک؛ فلذا در اين بخش به تفکيک، مهمترين اصول ايجابي (بايدها) و اصول سلبي (نبايدها) را ذکر ميکنيم:

الف) اصول ايجابي (بايدهاي تربيتي کودک در ترغيب به امر نماز)

روش‌ها و شيوه‌هاي آموزش نماز در کودکان و نوجوانان بر اصولي استوار است، که به ذکر مهمترين آنها در اين نوشتار پرداخته شده است:

۱ـ اصل فطري بودن مسائل ديني.

۲ـ اصل اختياري بودن مسائل ديني.

۳ـ اصل تدريجي بودن آموزش مسائل ديني.

۴ـ اصل اعتدال و ميانه روي در آموزش مسائل ديني

۵ـ اصل تکرار و مداومت در آموزش مسائل ديني

۶ـ اصل آسانگيري در آموزش مسائل ديني.

۷ـ اصل هماهنگي خانه، مدرسه و جامعه (مسجد، رسانه‌ها و…) در آموزش مسائل ديني.

8-اصل توجه به بُعد اقناعي و تبيين مباحث مطرح شده و استفاده از منطق و استدلال لازم در هر سن.

9-اصل توجه به‌ايجاد رابطه بين دين و زندگي، بگونه‌اي که کودک و نوجوان بتواند  دين را دستورالعمل زندگي روزمره و روشي براي زندگي تلقي کند

.10-اصل تکيه بر جنبه‌هاي مهر و محبت و عنايت خداوند در عين بيان قهر و خشم او

11-اصل رعايت شرايط سني

12- اصل توجه به جنسيت

13-اصل توجه به تفاوت‌هاي فردي

14-اصل آموزش در مکان مناسب

15- اصل داشتن صبر و حوصله کافي در آموزش

 16- اصل تفهيم خواست دين از انسان در گفتار، کردار و مواضع مختلف انسان در زندگي:

ب) اصول سلبي (نبايدهاي تربيتي کودک در ترغيب به امر نماز)

در کنار ضرورت‌هاي ايجابي و مثبت، ممانعت‌هاي سلبي و نفيي و يا نبايدهاي تربيتي نيز از جايگاه والايي برخوردار بوده و مربي در اين مسير بايد از مسائل زير پرهيز کند:

1-     آميختن حقايق و تعاليم ديني با اوهام و خرافات و مسائل بي ريشه و بي اساس

2-   توجيهات بي منطق درباره سئوالاتي که پاسخ آنها را نمي دانيم.

3- دروغگويي براي تبليغ دين 

4-   منسوب کردن افکار و انديشه‌هاي خود (والدين) به دين.

5-   نااميد نکردن افراد از رحمت و عنايت خداوند

6-   خسته کردن کودکان و نوجوانان درانجام اعمال مذهبي

7-  مسخره کردن، توهين و تحقير کودک در صورت ارتکاب خطا در اعمال ديني 

نویسنده و محقق:مرثا نورانی